Onderwerp: Project: roerstandgever inbouwen in C888 il Cigno

Inleiding

Op onze Compromis 888 heb ik in 2014 een Raymarine EVO 100 stuurautomaat ingebouwd. Daar ben ik tot op de dag van vandaag nog altijd heel gelukkig mee, deze automaat heeft me nog nooit in de steek gelaten en stuurt ook in slechtere omstandigheden prima. Een eigenschap van deze automaat is dat het niet perse nodig is om een roerstandgever (ook wel rudder position sensor, rudder positioning indicator of roerstandmeter genoemd) toe te passen. Dit in tegenstelling tot de zwaardere modellen, waarbij een roerstandgever verplicht is. Dat het in geval van de EVO100 optioneel is kwam mij goed uit. De C888 is helmstok gestuurd (al bestaan er ook enkele met een stuurwiel) en heeft een hennegatskoker van vlak tot dek. Er is dus geen kwadrant waar je gemakkelijk zo’n roerstandgever op kunt monteren. Daarover is genoeg te vinden. Over een roerstandgever in combinatie met een helmstok is vrijwel niets te vinden vreemd genoeg. Te lastig wellicht.

Ondanks dat de automaat dus eigenlijk prima voldoet zou een roerstandgever wel wenselijk zijn. Doordat je de regelkring sluit kan de computer verfijnder reageren en bijsturen. Althans, dat zegt de theorie. Op verschillende fora bevestigen gebruikers dat de bewegingen kleiner worden en het stroomverbruik afneemt bij gebruik van een roerstandgever. Raymarine zelf zegt er dit over:



Voor mij reden genoeg om te gaan kijken of ik toch niet zo’n sensor op één of andere manier in zou kunnen bouwen. Dit zijn wat alternatieven die ik overwogen heb:

1. Niets doen
De gemakkelijkste weg. De automaat stuurt tenslotte nu ook goed. Er is geen dwingende reden om iets aan te passen, dus als er niets anders mogelijk is zou ik het gewoon kunnen laten zoals het is.

2. Bovendeks bij/aan de helmstok
Een bovendekse oplossing is theoretisch mogelijk, maar is veel te kwetsbaar om praktisch te zijn.



3. Sleuf in hennegatskoker
Ik zou een horizontale sleuf in de hennegatskoker kunnen slijpen en vervolgens door deze sleuf een gat in de roerkoning kunnen boren. Hier draad in tappen en een stuk tapeind in draaien. Dit vormt dan het ‘kwadrant’ voor de roerstandgever. Valt af omdat ik de roerkoning niet wil verzwakken, het slijpen en boren moet gebeuren op een plek waar je heel slecht bij kunt en het boorgruis dat in de hennegatskoker valt zou zich perfect in het onderlager gaan nestelen; met fatale gevolgen.

4. Onderdeks met morsekabel naar de kop van de roerkoning
Door de beweging van de helmstok via een duw/trekkabel door een gat naar beneden te brengen kan de sensor zelf onderdeks blijven. Valt af omdat je op dek toch weer met de kwetsbare kabel zit (hier sta je veel bij het op- en afstappen van de boot, bij zwemmen, gebruik bijboot etc.) en ik vrees voor de weerstand die de kabel gaat geven op de helmstok. Een beetje houtje-touwtje oplossing en dat wil ik niet.

5. Doorzagen hennegatskoker en monteren kwadrant
Door een stuk uit de hennegatskoker weg te nemen kan er een traditioneel kwadrant gemonteerd worden op de roerkoning. Deze oplossing is veruit de meest lastige en ingrijpende van allemaal, maar is robuust en op boten met een stuurwiel heel gebruikelijk.

Alles afwegende lijkt oplossing 5 technisch haalbaar en geeft dit het meest betrouwbare resultaat. Dit draadje beschrijft hoe ik dit aangepakt heb. De mensen die vooral gewoon willen zeilen en klussen aan de boot als een noodzakelijk kwaad zien raad ik aan om niet verder te lezen. Dit is een ingrijpend (en duur) project geworden dat waarschijnlijk slechts een bescheiden verbetering in het stuurgedrag van de automaat zal geven. Misschien zelfs wel bijna niets. Vele zeilers zullen het onbegrijpelijk vinden dat ik het doe, onverstandig zelfs misschien. Dat is prima, laat het dan gewoon voorbij gaan en respecteer de forumregels in de projectensectie als je toch wilt reageren. Voor mij is klussen aan m’n boot een deel van mijn hobby en dit is daar een onderdeel van. Ik deel het hier omdat ik het leuk vind om het te laten zien en anderen te inspireren.

De komende tijd volgen er een aantal ‘afleveringen’. De eerste zal gaan over het maken van het plan en het benodigde kwadrant.

Stap 1 – plannen maken en kwadrant maken

Dit project is niet iets wat je even in een paar dagen doet. Het is ook geen project waar je gewoon aan begint en dan verder maar ziet hoe het uitpakt, door de situatie aan boord van de il Cigno vergt het een serieuze ombouw. Ik ben dus begonnen met schetsjes en ben uiteindelijk gekomen tot de volgende tekening (ook als pdf bijgevoegd):



Wat je ziet is een doorsnede van de il Cigno over de achtersteven. Het 2D beeld vertekent echter enorm, want hoewel er een zee van ruimte lijkt te zijn rondom de hennegatskoker is die er in werkelijkheid niet. Dat komt enerzijds doordat de romp uiteraard niet plat is van onderen maar rond (met een lichte V-vorm in het achterschip) en anderzijds omdat de ingelamineerde gasbun en de kuipwand niet getekend zijn. Dit is een foto van de hennegatskoker zoals je die vanuit de bakskist kunt zien:



En als ik me helemaal in de bakskist wurm kan ik hem achterlangs de gasbun ook nog zien:



Om daar serieus aan te werken is dus een uitdaging.

Voor mijzelf ook maar een soort stappenplannetje gemaakt, om ervoor te zorgen dat ik niets vergeet voordat de boot uit het water gaat voor de apotheose: het doorzagen van de hennegatskoker. Dat levert tot nu toe een lijst met 40 (!) items op:



Sommigen hiervan zullen in dit draadje verder aan bod komen.

Wat te zien is dat er zich ongeveer halverwege de hennegatskoker al een plateau bevindt. Dit is door de werf aangebracht tegen de onderkant van de gasbun (niet getekend) om de boiler aan op te hangen. Dit plateau ga ik gebruiken om de roerstandgever op te monteren. De ruimte tussen de gasbun en de spiegel is daar net groot genoeg voor. Het kwadrant komt daarom 180^o verdraait ten opzichtte van de helmstok te zitten.

Ondertussen had ik op MP voor €100 een gloednieuwe ‘Raymarine Rudder Reference Transducer’ kunnen kopen. In de winkel kost zo’n ding maar liefst rond de €270, een erg hoog bedrag voor wat feitelijk alleen een mooi verpakte potmeter is. Maar goed, hiermee kon ik wel de plaats gaan bepalen voor met name het kwadrant.



Als eerste de toegang tot de hennegatskoker verbetert door het wegnemen van de console met onder andere het motorpaneel.



Meteen een goede gelegenheid om wat ordening aan te brengen in de losse draden die daar rondzwierven. De ontluchtingsslang van de boiler, die langs de hennegatskoker liep, had ik eerder al verlegd en opnieuw gemonteerd. De rood/zwarte draad van het heklicht ook verlegd en netjes vastgezet tegen de spiegel.



Door de negatieve spiegel kan het kwadrant niet te hoog komen, dan zou hij de spiegel raken. Lager kan ook niet vanwege de schuine wand van de achterhut aan stuurboord. Door een stuk van het langsschot wat langs de hennegatskoker loopt weg te zagen ontstaat er voldoende ruimte voor het kwadrant om te kunnen draaien.







Het ontwerp van het kwadrant (of roerarm, maar ik noem het kwadrant al is het dat strikt genomen niet) heb ik ontleend aan de tekeningen van Jefa. De armen van Jefa zijn echter voor mij te lang, deze zouden niet passen. Ik heb er dus zelf een ontworpen en na wat paswerk met een mock-up uit mdf op basis van onderstaande tekening laten maken bij een bevriende constructiewerkplaats.



De kosten waren wat hoger dan die van Jefa, maar dan heb ik wel precies wat ik nodig heb. Ik heb het kwadrant trouwens veel zwaarder ontworpen dan nodig voor alleen een roerstandgever. Dit heb ik gedaan om er in de toekomst een onderdekse drive aan te kunnen koppelen. In tegenstelling tot Jefa, die alles in aluminium uitvoert, heb ik het kwadrant laten maken uit RVS 316. Dit omdat mijn roerkoning ook van RVS is en ik zo galvanische corrosieproblemen voorkom. Er ligt dus nu een prachtig gemaakt kwadrant bij mij op de kaartentafel.

Mooi!
Is een hennegatkoker wel waterdicht aan de onderkant?
Ik dacht dat die juist doorliepen naar boven om inwateren on vollopen van je boot te voorkomen

gr Rob

Als je hem boven de waterlijn doorzaagt is er geen probleem. Hoe hoger hoe beter.

Timo, ik heb weer veel bewondering voor de professionaliteit van de aanpak van deze klus, en voor de beschrijving ervan.

Ik snap dat je voor optie 5 gaat, maar hiervoor gelden toch dezelfde nadelen als voor optie 3?

Mooi, gaat je veel plezier geven. Ik heb er ook een. Met m’n aangehangen roer had ik geen andere optie dan ‘m buiten op m’n achterdek(je) te plaatsen. Werkt tot nu toe goed.

Haha, bijna een P80 planning Heb je overwogen meteen een onderdekse drive in te bouwen?

Grondige aanpak zo!

roblisto schreef : Grappenmaker!
Weleens een hennegatskoker gezien die vanonder niet waterdicht is? Daar is dat ding nu net voor.
Ik zou eerder letten op de bovenkant. Als die daar ook waterdicht is, is dat na afzagen niet meer zo.
Regenwater/spatwater loopt dan langs de roerkoning op de roerarm en druipt zo in de boot.
Zullen geen grote hoeveelheden zijn, maar toch.

Dit klusje hebben we vorig jaar gedaan. De arm van carbon / epoxy gemaakt. Het hoeft maar een klein armpje te zijn want er komt nauwelijks kracht op.
De arm zit met twee slangklemmen om de roeras en de automaat stuurt er een stuk rustiger en trefzekerder door!
De koker is bij onze boot zeer ruim en open van boven. Nog nooit een druppel gezien binnen

Voor de onderkant is eventueel lek water wel op te lossen met een 'gater':


Boven lijkt me lastiger en dat heeft mij tot nu toe tegengehouden om de hennegats koker open te zagen. Hij was wel open toen ik de boot kocht maar met de nieuwe kuip, heb ik de koker verlengt tot boven de kuipvloer. Ik weet eigenlijk niet of het 'vroeger' lekte lans het boven lager.

Ben benieuwd hoe Timo dat opgelost heeft
Meteen een kwadrant voor en toekomstige onderdekse arm is wel een goed idee

Een korte reactie op de vragen tot nu toe:

Is een hennegatskoker wel waterdicht aan de onderkant?
> nee, er zal water in de hennegatskoker staan. Maar de zaagsnee komt op ca. 65cm boven de waterlijn. Ik kom in een volgende 'aflevering' nog even op dit onderwerp terug.

Ik snap dat je voor optie 5 gaat, maar hiervoor gelden toch dezelfde nadelen als voor optie 3?
> Optie 3 (sleuf in hennegatskoker slijpen en gat in roerkoning boren) zag ik als uitvoeren in situ, dus zonder het roer te verwijderen om het allemaal minder complex te maken. Dan krijg je het probleem van het slijpsel. Maar het grote verschil is dat ik met optie 5 geen gat in de roerkoning hoef te boren, het kwadrant zit geklemd. Er komen alleen twee hele kleine 'deukjes' in de roerkoning waar de borgbouten in vallen.

Heb je overwogen meteen een onderdekse drive in te bouwen?
> Wel overwogen, maar daar zit ook weer een fors kostenplaatje aan. Ook is de uitvoering nog complexer dan hij nu al is. Is iets voor de toekomst.

Ik zou eerder letten op de bovenkant. Na afzagen is die niet meer waterdicht.
> De waterdichtheid van de bovenkant van de hennegatskoker is inderdaad iets wat ik heb overdacht. Ik vermoed dat daar (boven-glijlager) niet meer dan hooguit een paar druppels (regen)water doorheen komen, er staat immers geen druk op. Ik kijk het eerst even aan, mocht het toch meer dan wenselijk zijn dan heb ik al wel ideeën om dat af te gaan voeren via één van de loospijpen van de kuip. Maar ik ga niet nu al moeilijke oplossingen maken voor een probleem dat wellicht niet bestaat.

NB tekening is nu toegevoegd aan stap 1.

Chique Timo!
In mijn ervaring valt het goed mee met indruppelend regenwater. (als in niet merkbaar)

Hi Timo,

Mooi plan zeg, succes ermee.
Maar als je ooit een onderdekse drive er op wilt aansluiten zal je wel een gat moeten boren daar er dan toch hele grote krachten op komen te staan. Dan is een deuk niet voldoende.

Heel veel succes ermee!

Goed bezig Timo !

Geweldig hoe jij dit uitvoert, ik doe behalve het tekenen meestal een beetje "trail en error"

Mooie “klus” weer Timo!

Philip

Je schrijft over een gater afdichting.
Nu heb ik gezocht op dit woord maar kan ze niet vinden.
IK wil er 1 op mijn boot monteren.
Zijn er nog andere benamingen voor?

www.jefa.com/products/sealing/sealing.htm

Bedankt

Mooi verslag en zoals gewend van jou weer tot in de puntjes gepland
Succes Timo!

Stap 2 Veerwerking roerstandgever en afdichting hennegatskoker

Toen ik eenmaal de Raymarine roerstandgever in handen had werd al snel duidelijk dat deze een vrij stevige rotatieveer bevat. Deze veer drukt de arm van de gever helemaal naar één kant, dus niet naar de middenstand. De reden van deze veer is dat hiermee alle speling die zich in het systeem bevindt geëlimineerd wordt. Als er speling op zit kan dit verkeerde input aan de stuurcomputer gaan geven met onregelmatig stuurgedrag als gevolg. Voor boten met een stuurwiel is deze veer geen enkel probleem, door de vertraging tussen roer en stuurwiel zal de stuurman of –vrouw hier niets van merken en het stuurwiel zal door deze veer ook niet verdraaien als je het loslaat. Maar met een helmstok ligt dat anders. Hoewel de veerkracht ook weer niet zó groot is, zal het roer door de veer onmiddellijk naar één kant gedrukt worden als je de helmstok loslaat. Ook zal je de veerkracht toch voelen als je handmatig stuurt en dat lijkt me niet prettig.

Mijn eerste idee was om de veerkracht van de roerstandgever te compenseren met een stuk shockcord wat de andere kant op trekt. Om dit te onderzoeken heb ik een testopzet gemaakt op mijn werkbank. Het bleek vrij eenvoudig om met dun (4mm) shockcord de veer te neutraliseren.



Door een wat langere lengte shockcord toe te passen bleek het ook mogelijk om het zó af te stellen dat de roerstandgever altijd naar de middenstand terugkomt. Op zich natuurlijk aantrekkelijk, de il Cigno is nu niet bepaald koersvast als je het roer loslaat. Dus ook nog even gekeken of het mogelijk was om het shockcord via een blokje te laten lopen om het in te kunnen passen in de beperkte ruimte aan boord. Ook dat bleek op zich prima te werken.



Maar het voelde toch niet helemaal goed om het stuurgedrag afhankelijk te laten zijn van shockcord. Dat spul is toch relatief snel aan veroudering onderhevig en om dit telkens te moeten vervangen leek mij geen aantrekkelijke gedachte. Dus toch ook maar de andere optie onderzocht, het gewoon verwijderen van de rotatieveer. Dat is vrij gemakkelijk. De arm van de roerstandgever zit met een spanstiftje (een holle bus) vast, met een afgevijlde spijker als drevel is die er vrij gemakkelijk uit te tikken. De veer komt dan vrij te liggen en kan er uit gehaald worden.

Na het terugplaatsen van de arm bleek de roerstandgever zelf in ieder geval geen speling te vertonen. Omdat de rest van het systeem nieuw is verwacht ik ook daar slechts minimale speling. Ik ga het dus eerst maar eens proberen zonder de veer. Mocht blijken dat dit (op termijn) toch niet werkt kan ik altijd de veer weer terug zetten en de oplossing met het shockcord gaan gebruiken.



Een ander, niet geheel onbelangrijk punt van aandacht is de waterdichtheid van de boot. Als ik de hennegatskoker doorzaag ontstaat er een open verbinding met het buitenwater. Weliswaar zit de opening op ruim 65 cm boven de waterlijn en wordt de onderzijde vrijwel geheel afgedicht door het onderlager, ik wil toch zeker weten dat er via deze weg nooit water in de boot kan komen. Dit zou zich kunnen voordoen onder extreme helling of als gevolg van de persende kracht van golven op zee.

Er zijn grofweg drie manieren om een hennegatskoker af te dichten:

1. Flexibel manchet
Door tussen de koker en de roerkoning een manchet, ook vaak aangeduid met de Engelse term ‘gaiter’, aan te brengen wordt de boel effectief afgedicht.



In mijn geval was dit niet mogelijk omdat de afstand tussen het plateau en het kwadrant niet groot genoeg is. Het kwadrant hoger zetten kan ook niet.

2. Schroefas afdichting
Dit is de klassieke manier, met vetkoord en aandrukbus. Dit zou een dure op maat gemaakte constructie vergen en het vraagt veel onderhoud. Ook geeft het veel weerstand op de draaibeweging. Voor mij geen optie.

3. Keerring
Door het toepassen van een keerring wordt de koker effectief afgedicht. De benodigde (olie)keerringen zijn te krijgen in alle soorten en maten, vragen weinig ruimte en zijn onderhoudsvrij. Een logische keuze voor mij dus.

De vraag was alleen hoe de keerring te plaatsen: op de koker of in de koker. Bovenop de koker is robuuster en gemakkelijker bij vervanging, maar dit zou weer een op maat gemaakt huis betekenen. Ik heb er dus voor gekozen om een hele smalle keerring toe te passen die in de koker past (paars in deze screenprint):



Om het juiste type keerring te vinden ben je even bezig. Er bestaan honderden of misschien wel duizenden verschillende maten en typen keerringen. Deze moest niet alleen de juiste maten hebben, maar ook geschikt zijn voor (zee)water uiteraard roestvrij. Ook wilde ik geen keerring met een veer, deze zijn lastig te krijgen in RVS en kan kapot gaan. Omdat een 100% perfecte afdichting in mijn geval ook niet nodig is moest het zonder veer ook kunnen. Uiteindelijk heb ik in het assortiment van Kramp een passende keerring gevonden – hoop ik. De benodigde keerring kon ik via een lokaal landbouw voertuigen bedrijf eenvoudig bestellen en afhalen.



De keerring wordt aan de bovenkant opgesloten door het kwadrant zelf. Tussen het kwadrant en de hennegatskoker komt een kunststof ring. Deze heb ik zelf gemaakt uit een 3mm dik kunststof plaatje wat ik nog had liggen.



Met de ring die in de koker moet komen wacht ik nog even. Ik wil eerst kijken hoe de keerring straks in de hennegatskoker past, want ik ken de exacte wanddikte nog niet. Misschien volstaan een paar dotjes lijm ook wel.

De volgende stap beschrijft het maken van een paar losse onderdelen.

op de frou frou een manchet van een droog pak gebruikt .
deze is veel goedkoper dan die van jefa

Ik heb de veer ook verwijderd

Zo'n manchet kun je ook ter plekke in elkaar lijmen: dan hoeft het roer niet naar beneden...

Stap 3 Maken eindstops en console

Al bij de aanschaf van de il Cigno in 1999 was één van de weinige opmerkingen van de keurmeester dat het roer niet voorzien is van eindstops. Zijn advies was eenvoudigweg “aanbrengen”. Nou, zo eenvoudig is dat natuurlijk niet als je onderdeks niets hebt om te stoppen. Maar nu is er wel een noodzaak én een mogelijkheid om eindstops aan te brengen. De roeruitslag van de il Cigno is nu pakweg 70^o naar weerszijden, dan loopt het roerblad tegen de romp. De roerstandgever is echter beperkt tot 60^o, bij een grotere uitslag gaat hij kapot. Echter het manual van de stuurautomaat geeft aan dat er een foutmelding wordt gegeven als de roeruitslag boven de 50^o komt. Nu zal dat niet gebeuren, de uitslag van de drive is veel minder. Maar als je met de hand stuurt kan dat natuurlijk wel en daarom moeten er eindstops komen om de roerstandgever te beschermen. Deze wil ik zodanig plaatsen dat de roeruitslag tot 55^o beperkt wordt. Dat is binnen de marge van de roerstandgever en geeft in havensituaties toch de mogelijkheid om flink roer te geven. Immers, door de vinkiel kan de il Cigno vrijwel om zijn as draaien en dat wil ik graag zo houden.

Aan stuurboord is het niet moeilijk om een eindstop te maken. Door een stevige houten pen op de juiste plaats aan het langsschot te maken kan de uitslag van het kwadrant vrij eenvoudig afgesteld worden. Zo ongeveer:



Van een stuk beukenhout (taai en sterk hout, wordt ook gebruikt voor bijvoorbeeld de steel van een hamer of bijl) uit de rommelbak heb ik een stop gemaakt dat met RVS slotbouten aan het schot wordt vastgezet. Om het hout te beschermen tegen vocht geverfd en voor de looks zwart gespoten.



Aan bakboord is de situatie anders, daar is alleen een kaal plateau. De eindstop daar maak ik van stukjes RVS316 4mm strip die ik nog had liggen. Dat moet er ongeveer zo uit komen te zien:



Nu heb ik wel een lasapparaat, maar dat is een inverter met (in dit geval RVS) laselektroden. Eigenlijk veel te grof voor dit soort werk, met een MIG of TIG lasapparaat kan je veel verfijnder RVS lasjes maken. Maar kom op, echt zichtwerk is het nu ook weer niet. Ik bak de boel aan elkaar en slijp vervolgens gewoon weer 50% van alles wat overbodig is weg. Op deze foto’s zijn de lelijkste lassen uiteraard uit het zicht gehouden….





Om de roerstandgever op de juiste hoogte te kunnen plaatsen ten opzichte van het kwadrant moet deze 115mm hoger komen dan het houten plateau. Daarvoor heb ik van 15mm watervast multiplex een eenvoudige console gemaakt.



Omdat het door de boiler niet mogelijk is om deze van onderen af vast te schroeven wordt deze met lange schuin ingeboorde schroeven van boven vast gezet op het plateau. Ook de console, na de hoekjes even te hebben afgerond met de bovenfrees, in de grondverf gezet en zwart gespoten.



De volgende ‘aflevering’ gaat over het fixeren van de hennegatskoker.

Stap 4 Fixeren onderste deel hennegatskoker

Als je een stuk uit de hennegatskoker gaat zagen is het natuurlijk wel de bedoeling dat de restende delen netjes op hun plaats blijven. Daarom moet zowel het onderste stuk (vanaf het kwadrant tot het vlak) als het bovenste stuk (het stuk buis dat vanaf het dek ‘naar beneden hangt’) zorgvuldig gefixeerd worden zodat ze niet gaan zwabberen, bijvoorbeeld door de krachten die de lagers op de buis uitoefenen. Door deze delen nu in te lamineren, dus voordat ze doorgezaagd worden, zitten ze automatisch op de juiste plaats.

Het onderste deel van de hennegatskoker loopt nu door een ruime opening in het middenplateau. Dit plateau zit onbeweeglijk vast aan zowel de spiegel, het langsschot (links op de foto) als de ingelamineerde gasbun. Door de koker daar aan vast te maken wordt ook deze mooi gefixeerd.



Ik heb eerst een tweedelig passtuk van multiplex met ingedikte epoxylijm klemvast gezet rondom de koker. Ik gebruik hiervoor THV500 epoxyhars, 455 snelle harder, katoenvezel en aerosil ingedikt tot ‘pindakaas’ consistentie. Hiermee werd ook de spleet tussen de koker en het multiplex passtuk opgevuld en opgedikt tot een flinke fillet.



De volgende dag was alles knoerthard. Vervolgens heb ik het geheel ingelamineerd met twee lagen glasweefsel en epoxyhars (THV500 met 455). Het glasweefsel wat ik gebruikt heb ik 160 grams keperweefsel. Hiervan had ik nog wat reststukken liggen van een ander project en keperweefsel plooit zich gemakkelijk naar de in te lamineren delen. Door dit in stukjes van ongeveer 8 x 15 cm te knippen was het nog enigszins redelijk te verwerken. Alles moet immers knielend of liggend via de krappe opening van het motorpaneel gebeuren, je kunt er slecht bij.





Nu moet je epoxy niet verwerken bij te lage temperaturen maar het is wel begin januari natuurlijk. Theoretisch is de 455 harder geschikt tot minimaal 5^oC, maar dan duurt de uitharding eeuwen. Ik had al eerder de kuiptent opgezet en met zowel de elektrische kachel als de gaskachel van de boot aan wist ik met een buitentemperatuur van 7^oC de temperatuur binnen op 17^oC te krijgen.



De minimumtemperatuur ’s nachts kwam niet onder de 5^oC dus dat ging prima, met dank aan de klimaatverandering, en ik heb verder geen uithardingsproblemen gehad. Naar mijn idee zit de koker zo vast als een huis.